Amerika (ABD) Batıyor!
Son zamanlarda sık sık duyduğumuz bir söz, “Amerika batıyor!”. Gelin ben size bu hafta bilgi yüklü, biraz uzunca bir yazı ile anlatayım ABD’yi. Batıyor mu, batmıyor mu, siz karar verin!
“Sigarayı 19 Haziran 1988 gece yarısı bıraktım!”
Dost sohbetlerinde ne zaman bunu söylesem “Oooo, sen hala bağımlısın!” diyorlar. Oysa, sadece üniversite yıllarımda, o da 4-5 yılı geçmez içtiğim. Bilmedikleri, o tarihte 30 yaşımda, hayatımda ilk kez uçağa binip kıtalararası uçuşla New York’a uçmuş olmam! O günden bu yana onlarca kez gittim, özellikle (hem Atlantik hem Pasifik) iki yakada gezmediğim görmediğim yer pek kalmadı. New York (1998 - 1990) ve Boston’da (2012 - 2013) ise akademik çalışmalar nedeniyle uzun sayılabilecek süreler yaşadım. 1998 – 1999 arasında RAYTHEON firmasına katılıp Kanada’da yaşadığımı da düşünürsek neredeyse 8-10 yılda bir uzun süreli yurt dışında kalmışım! New York’u severim ama Boston’un yeri bir başka!
New York’ta 2 Yıl!
1986 Mart’ında topçu asteğmen olarak teskere alıp İTÜ’ye döndüm, doktoraya başladım. O yıllarda İTÜ Elektrik-Elektronik Fakültesi her yıl bütçe olanakları ölçüsünde bir araştırma görevlisini bir jüri değerlendirmesi sonucu maaşlı-burslu olarak çalışmalarını sürdürmek üzere yurt dışına gönderiyordu. 1986 – 1987 öğretim yılında ben seçildim. Davet mektubunun gelmesi, YÖK izinleri, pasaport derken gidişimiz 19 Haziran 1988 gecesine kalmıştı. Ayrı bir roman konusu olabilecek bu süreci belki bir başka yazıda ele alırım. Brooklyn’de iki yıl kaldık, New York Politeknik Üniversitesinde doktora çalışmalarımı bitirdim, iznim biter bitmez gecikmeksizin İTÜ’ye döndüm.
Massachusetts’te 1 Yıl!
ABD’de ikinci kalışım Massachusetts Üniversitesi Lowell kampüsünde (UMASS Lowell) misafir öğretim üyesi olarak doktora dersleri verdiğim 2012 – 2013 öğretim yılında oldu. İkinci İngilizce kitabımı da o dönemde yazdım. Lowell – Boston arası arabayla 50 km, yarım saatte gidersiniz. Boston, Massachusetts eyaletinin başkenti; derli toplu, Avrupa'yı andıran bir üniversite kenti. İlk kez, 1989 sonbaharında New York’tayken arabayla günübirlik gitmiştik, çok sevmiştim. Daha sonra defalarca, her mevsimde gittim.
Amerikan Rüyası!
ABD ilginç bir ülke. Dünya devi. Artık tek değil ama hala günümüzün bir numaralı Dünyaya hükmeden (“emperyal”) gücü. Nükleer silaha ilk sahip olan ve tek kullanan ülke. Çok zengin! Sizi çarpıyor. Sene 1988, ilk kez bir arabayla New Jersey Turnpike’a çıktığımızda müthiş etkilenmiştim; 6 şerit gidiş, 6 şerit geliş toplam 12 şeritli bir otoyol! O yıllarda şaşırdığım diğer olaylar ise, insanların yağmur yağınca sokakta “1 Dolar, 1 dolar!” diyen satıcılardan şemsiye alıp, hava açınca çöpe atmaları, siz 1 kabanı 5-10 yıl giyerken insanların her kış 3-5 yeni kaban almaları, büyük AVM’ler, hamburger yanında ücretsiz verilen 20-25cm yüksekliğinde kâğıt bardaklarda istediğiniz kadar kola içebilmeniz, isteyenin alabilmesi için sokaklara bırakılmış giyecekler, evinizi düzebileceğiniz terk edilmiş mobilyalar, daha neler neler!
Unutamadığım iki şey daha var. Birincisi Amtrak hakkında. Amtrak, Manhattan – Long Island arasında Banliyö trenleri işletiyor. O yıl bilet ücretlerinde indirim önerdi ancak Long Island sakinleri istemedi; “biletler ucuzlarsa herkes (siz ipsiz sapsız anlayın) gelir” diye korkup hayır demişlerdi! İkincisi de Los Angeles’ta nüfus 11 Milyon iken 13 Milyon binek aracı olmasıydı!
Rakamlarla Amerika!
2020 yılında Dünyada üretilen mal ve hizmetler toplamı yaklaşık 84 Trilyon $ (T$), bunun 21 T$’ı ABD’ye ait. Yani ABD diğer 200 kadar ülkenin ürettiğinin 1/3 kadarını tek başına üretmekte. İlk 5’te Çin 15 T$, Japonya 5 T$, Almanya 3.8 T$ ve İngiltere 2.6 T$. Hindistan 6. sırada. Türkiye 650 Milyar $ ile 20. sırada.
ABD’de aynı zamanda Dünyanın dış borcu en yüksek ülkesi; sürekli bütçe açığı veriyor. 2020 rakamlarına göre 200 ülkenin toplam dış borcu 76 T$ kadar; bunun 18 T$’ı ABD’ye ait. İlk 5’teki diğer ülkeler İngiltere (7.5 T$), Fransa (5 T$), Almanya (5 T$) ve Hollanda (4 T$). Çin, 1.4 T$ dış borcu ile 14. sırada. ABD’nin 2019 İhracatı 2.5 T$, ithalatı ise 3.1 T$. 2020 Bütçe giderleri 6.6 T$ olurken, gelirleri 3.4 T$’da kaldı; yani Bütçe Açığı 3.2 T$.
ABD Merkez Bankasına göre (FED) Şubat 2021’de piyasada (dolaşımda) 2.1 T$ nakit para var, bunun yaklaşık %60’ı ise ABD dışında. Yani ABD içinde nakit toplamı 900 Milyar $ iken ABD dışında yaklaşık 1.2 T$ olduğu tahmin ediliyor.
ABD 1972 yılında altın karşılığı $ basma politikasından vazgeçti; artık “Dolar karşılıksız kağıt para”. Dünyada dolaşan ABD Dolarının %80-85'i karşılığı olmayan boş bir senetten, bir kâğıt parçasından başka bir şey değil. Örneğin, Eylül 2019’dan bu yana ABD Merkez Bankası piyasaya 9 T$ daha (yani Türkiye’nin Gayrisafi Milli Hasılasının yaklaşık 13 katı kadar karşılıksız parayı) sürmüş durumda. Açık kaynaklara göre Dünya piyasasında dolaşan ABD Doları 50 T$ kadar. Bunun 35 T$’ı 192 ülkenin Merkez Bankalarında, şahıs ve şirketlerin elinde bulunan miktar ise 15 T$ kadar.
IMF Nisan 2020 verisine göre ABD dışında elinde en çok döviz bulunduran ülke, %65’i ABD Doları cinsinden olmak üzere, 3.4 T$’la Çin. İkinci sırada 1.6 T$’la Japonya, 800 Milyar $’la İsviçre. Ardından Rusya 600 Milyar $, S. Arabistan 445 Milyar $, G. Kore 403 Milyar $, Brezilya 340 Milyar $, Almanya 300 Milyar $.
2020 yılında Dünya ticaretin %62’si Dolar ile yapılırken, %20’si Avro, %6’sı Japon Yeni, %4.5’u İngiliz Poundu ve %2’si Çin RMB’si ile yapıldı.
Unesco Kültür Mirası listesinde ABD’den 21 eser/yer var.
Gelişmişlik ve Amerika!
ABD, 200’e yakın ülkenin toplam üretiminin üçte birini (her dört doların birini) tek başına üretmekte! Yani, Dünyanın en büyük ekonomisi. Ancak, en gelişmiş ekonomisi değil; nedeni gelirinin neredeyse üçte ikisi hizmet sektöründen gelmekte, üretimin payı ise üçte bir. Ekonomistler bunun sürdürülebilir olmadığını ve bu oranın tersine döndürülmesi gerektiğini tartışmakta! Almanya, Hollanda ve G. Kore güçlü/sağlıklı ekonomiler olarak kabul edilmekte. Önemli bir göstergesi bu ülkelerin ihracat / milli gelir oranlarının yüksek (%40-%60) olması. ABD’de bu oran %10 bile değil! İnsani gelişmişlikte ise ilk 10’a bile girememekte. 2020 insani gelişmişlik sıralamasında ilk 10 şöyle: Norveç, Finlandiya, İsviçre, Hong Kong, İzlanda, Almanya, İsveç, Avustralya, Hollanda ve Danimarka. ABD ise 17. sırada!
Amerikan Üniversiteleri!
ABD, meşhur üniversiteleriyle de Dünya lideri! Kim, hangi kriterlere göre yaparsa yapsın, HARVARD, STANFORD ve MIT Dünyada ilk 5 içinde olan üniversiteler.
Şu rakamlara bakar mısınız?
HARVARD üniversitesinin 2019 Gelirleri yaklaşık 5.5 Milyar $, giderleri 5.2 Milyar $; net varlıkları yaklaşık 50 Milyar $, menkul değeri 40 Milyar $. 2019 yılında ARGE’ye 1.12 Milyar $ harcamış. 48 Nobel ödülü, 48 Pulitzer ödülü, farklı ülkelerde 32 başkanı ve başbakanı var (ABD, Kanada, Yunanistan, ekvator, vb.). 7 ABD Başkanı yetiştirmiş (Obama, Bush, Roosevelt, Heyes, ..).
Ya STANFORD?
Net Varlıkları 45.2 Milyar $, menkul Değeri 27.7 Milyar $. 2019 Bütçesi 6.8 Milyar $. ARGE harcamaları 2 Milyar dolara yakın. 31 Nobel ödüllü akademisyenin 19’u halen üniversitede. 61 diğer önemli ödüllü akademisyene sahip. 1930’dan bu yana Stanford mezunlarının kurduğu 40 Bin firmada 5.3 Milyon çalışanı var. Yıllık üretilen 2.7 T$ değer ile Almanya’nın ardından, Hindistan’ın üstünde Dünyanın 5. Büyük ülkesine eşdeğer! NIKE, GOOGLE, YAHOO, NETFLIX, GAP, TESLA, eBAY, CISCO gibi firmaların kurucuları hep bu üniversiteden!
MIT’nin ise 2019 yılı gelir-gider dengesi 4 Milyar $. Menkul değeri 17 Milyar $, piyasa değeri 22 Miyar $. Son 5 yılda yaklaşık 6 Milyar $ bağış toplamış. Mezunlarının kurduğu 30 Binden fazla firmada çalışan sayısı ise 4.6 Milyonu geçmiş. Ürettikleri 2 T$ değer ile İtalya’nın üstünde Dünyanın 8. büyük ekonomisine denk. 89 Nobel ödülü var. INTEL, RAYTHEON, HP, BOSE, DROPBOX, AKAMAI, QUALCOMM, …, gibi firmaların kurucuları bu üniversiteden.
Özetle, HARVARD hukuk ve ekonomide, MIT donanım ve teknolojide, STANFORD ise yazılım ve internet uygulamalarında başı çekiyor!
Altta Kalanın Canı Çıksın!
Türkiye’de genel kanı: Amerika bir kovboylar ülkesi! Yani sosyal devlet neredeyse sıfır diye bilinir, oysa hiç de öyle değil! Sadece şu gerçek örneği vermek bile yeterli!
Uzun yıllar ABD’de kaçak yaşamış, orada yine kaçak yaşayan bir Türk’le evlenmiş, orada bir çocuk yapmış genç bir Türk kadınının halen süren yaşam mücadelesi bu! Çocuk 5-6 yaşlarında, özel. Anne – baba şiddetli geçimsizliğe düşünce kadın çocuğunu da alıp Türkiye’ye dönüyor 1-2 yıl önce. Epey direnmiş bu ülkede oğluna bir iyi bir eğitim ve gelecek sağlayabilmek için. Ama özel eğitim gerektiği için bu ülkede neredeyse olanaksız olduğunu görüp Kasım 2020’de Turist vizesiyle ABD’ye gidiyor. Bir arkadaşı ona evini açıyor bir süre, sonra bir yere yerleştiriliyor.
Çocuk ABD vatandaşı, o nedenle hemen birkaç form doldurup yetkili yerlere iletiyorlar. Sadece 1-2 gün içinde çocuğa 800 $ aylık destek maaşı bağlanıyor; ayrıca yine aylık 800 $’lık da yemek fişi / kartı (food stamps) veriliyor. Yine formlar doldurularak çocuk kasabanın iyi bir okulunda özel bir eğitime kabul ediliyor; ilköğretim zaten ücretsiz. Anneye okulda “oğlunun en iyi eğitimi alabilmesi için 4-6 hafta özel öğretmenlerimiz gözetiminde nasıl bir yol haritası gerekecek, önce onu belirleyeceğiz, sonra hangi sınıfta nasıl devam edecek onun planlamasını yapacağız” deniyor. Ayrıca, yine anneye, “bu çocuğun sağlıklı bir eğitimle topluma iyi bir yurttaş olarak kazandırılabilmesi için size bir ev ve bir iş bulmamız gerek, onunla ilgili de çalışmalara başladık” deniyor!
Amerika Demek Orta Sınıf Demek!
ABD’de birçok eyalette gerek site olarak gerekse apartman çok sayıda kiralık “düşük gelirli” aile evleri var. Örneğin, aylık kira 3 Bin $ ise, siz Bin $ ödüyorsunuz, gerisini eyalet ya da belediye ödüyor. Hatta şansınız varsa bu tarz bir eve sahip bile olabilirsiniz. Düşük gelirli evlerde kiracılara arada haber gelir “şurada şu ev kura ile satışa çıkarılacak” diye. Örneğin, değeri 5 Yüz Bin $ olan bir ev kurada 100-120 Bin $ ile sizin olabilir; üstelik kira öder gibi 15-20 yıllık kredilerle. Tek koşul, belli bir süre, örneğin 5 yıl bu evi satamıyorsunuz; ama sonrasında ödediğinizin 4-5 katı fiyata satma hakkınız var. Yani devlet sizi hem ev sahibi yapıyor hem de bir süre sonra sınıf atlamanıza zemin hazırlıyor.
Bilgi Toplumu!
Amerika dünyanın bir numaralı bilgi toplumu; hala egemen güç olmasını buna borçlu!
ABD, 30 kadar alçak yörünge uydusu ile kurduğu GPS (Navigasyon) Sistemi ile an be an nerede olduğunuzu, nereye gittiğinizi kaydediyor. Atmış küsür uydulu İridyum Sistemiyle Dünyanın her noktasıyla özel haberleşebiliyor. SWIFT sistemiyle her gün kimin nereye ne kadar dolar, avro gönderdiğini biliyor. FaceBook, Instagram, Twitter gibi sosyal medya ağları ile sizi (zaaflarınızı, tercihlerinizi, arzularınızı, vb.) en yakınlarınızdan bile daha iyi tanıyor. Evet, ABD Çin’den çekiniyor ancak bu üretimden ziyade Çin’in de hızla bilgi toplumuna dönüşmesinden! Çin’in Covid-19 mücadelesi nasıl bir bilgi toplumuna dönüştüğünün en büyük kanıtı!
“Son 30 yılda ne değişmedi sizce?” derseniz, Vergi-Irkçılık-Kürtaj üçlüsü derim; ABD’nin her dönem en çok tartışılan en önemli 3 sorunu!
