Birleşmiş Milletler (BM) ve Modelleri
Modeller ve modellere dayalı öngörü, hatta kestirim, bilimin vazgeçilmezi!
Elinizde sağlam bir model varsa; çoğu kez, son tahlilde matematiksel bir ifadeye ulaşmışsanız, işiniz kolay. İleriye doğru öngörü ve kestirimlerinizi belli hata sınırları içinde yapabilirsiniz; nasıl yapılacağını öğretip başkalarının da yapmasını sağlayabilirsiniz. Bilimi ayrıcalıklı kılan bu!
Sıralama yapmak, spordan ekonomiye, eğitimden turizme, yaşamımızın her alanında geçerli. Yaşanabilir ülke, güvenli metropol, görülmesi gereken yerler, refah seviyesi, eğitim düzeyi, üniversite giriş sınavları, mezuniyet, cinsiyet ayrımı, yolsuzluğa bulaşma, gelişmişlik, yılın şampiyon futbol takımı gibi aklınıza gelebilecek hemen her alanda sıralamanın anahtar sözcüğü başarım ölçütleri ve kullanılan modellerdir.
Ölçülebilir / Hesaplanabilir büyüklükler
Bir sınıfta öğrencileri boy / kilo sırasına sokmak, bir ülkede en kalabalık kentler listesini hazırlamak, yılın ihracat şampiyonlarını belirlemek kolay! Kolaylık, bu sıralamaların hepsinde ölçülebilir / hesaplanabilir parametreler kullanılması. Uzunluk / ağırlık ölçmek, kentin nüfusunu saymak, ihracatın parasal karşılıklarının kaydını tutmak çok kolay.
Oysa, yılın en başarılı ilk 10 firması, ya da yılın en sevilen 5 şarkısı hangileridir diye sorsak BAŞARIYI ya da SEVGİYİ nasıl ölçeceğiz / hesaplayacağız? Bir firmanın başarısı nasıl değerlendirilebilir? Örneğin, en çok satış yapana mı en başarılı diyeceğiz, yoksa en çok kâr edene mi, en çok eleman çalıştırana mı? Tek bir parametre ile başarı ölçmek mi daha anlamlı olur, yoksa bu parametrelerin (ve varsa diğerlerinin) hepsinin belli ağırlıklarla kullanılacağı bir model geliştirip, bu modele göre mi değerlendirme mi daha gerçekçi olur?
Futbol ve Süper Lig Modeli
2020-2021 sezonunun şampiyonu Beşiktaş!
İyiydi/kötüydü, kayırıldı/kayırılmadı, şanslıydı/şanssızdı, hakem hatası azdı/çoktu, çok attı/yedi, galibiyet sayısı azdı/çoktu gibi yakınmalar niçin bu sonucu değiştiremez? Çünkü, iç ve dış sahalarda karşılıklı iki maç yapılması, beraberliğe “1”, galibiyete “3” puan verilmesi ölçütlerine dayanan bu sistem/model üzerinden sezon boyunca en fazla puanı toplayan takım Beşiktaş ve Galatasaray olmuştur. Ancak, Beşiktaş’ın attığı ve yediği gol farkı (averajı) Galatasaray’dan sadece 1 gol fazla olduğundan resmi şampiyon Beşiktaş’tır. Benim futbol oynadığım dönemlerde galibiyete “2”, beraberliğe “1” puan verilirdi. Belki bu son sezonda da galibiyete “2” puan verilmesi kuralı olsaydı belki Beşiktaş en fazla puanı alamayacak, en iyi averajı yakalayamayacak ve şampiyon olamayacaktı. Oysa, bunun hiç önemi yok, çünkü mevcut sistemde / modelde Beşiktaş şampiyondur!
Sıralamalar ve Anlamları
Sık sık izliyorsunuz, okuyorsunuz; “Türkiye yüz seksene yakın ülke arasında kalkınmada ilk yüze zor giriyor”, “Yoksulluk artıyor”, “Bu yıl yine demokraside sınıfta kaldık”, “Cinsiyet ayrımı korkunç boyutlara ulaştı”, “Orta öğretim başarı sıralamasında Türkiye Avrupa’nın sonuncusu”, “ABD yaşanacak ilk on ülke arasında yok”, “En yaşanılası ülke Norveç”, “Kur’ana göre yaşayan ülkeler sıralamasında ilk 40 içinde Müslüman ülke yok!” ve benzerleri.
Kim yapıyor bu sıralamayı? Neye göre yapıyor? Kime soruyor? Bu soruların yanıtları sosyal ve ekonomik alanda insanı ilgilendiren modeller ve kullanımlarında yatıyor. Bu yazıyı bu konuya ayırdık. Burada özellikle modelleme ve bilimsel altyapı eğitimi önemli. Çünkü bu altyapı olmadan, örneğin, her yıl sunulan İnsani Gelişim Endeksi (İGE) sıralamasında neden Türkiye’nin Azerbaycan’dan, hatta Bulgaristan ve Bosna-Hersek’ten geri olduğunun anlaşılması zor. Çıkıp şu İstanbul’un zenginliğine ve gelişmişliğine bakın, nasıl olur da doğru dürüst yolu bile olmayan Bulgaristan’dan geri olabiliriz diye sorabilirsiniz.
Oysa gelişim, sadece ve öncelikle günlük ekonomik verilerle, gökdelenlerle, borsadaki sıçramalarla ilgili değil; yaşam süresinden, doğumdaki yaşam beklentisine, kız çocuklarının okullaşma oranına, iş yaşamında kadın oranından bilgiye erişim olanaklarına dek birçok parametre ile oluşturulan bir modele göre belirlenmekte.
İnsani Gelişim Endeksi - İGE
Birleşmiş Milletler (BM)’in bir küresel kalkınma ağı var: BM Kalkınma Programı (United Nations Development Program - UNDP). Biz buna BMKP diyelim. BMKP, insanlara bilgi, deneyim ve daha iyi bir yaşam kurmaları için kaynak ulaştıran ve değişimi savunan bir kuruluş; 166 ülkede, çeşitli ortakları ile birlikte, toplumlara kendi buldukları çözümlerde yardımcı olarak, onların ulusal ve küresel kalkınma çabalarına destek veriyor. Gelişmekte olan ülkelere, yardım almaları ve bu yardımları etkin şekilde kullanmaları konusunda yardımcı oluyor; insan hakları, çocuk hakları, kadın hakları konusunda etkin çaba harcıyor.
İGE (Human Development Index – HDI) bir ülkenin insani gelişiminin üç alandaki başarılarının temel ölçüsü. Yaşam süresi, doğumdaki yaşam beklentisi; bilgi, yetişkinlerin okur yazarlığı ve ilk/orta/yüksek öğretimde okullaşma oranı ile; yaşam standardı ise (satın alma gücü cinsinden) kişi başına düşen ulusal gelir ile ölçülmekte. Endeksin değeri 0 ile 1 arasında: Sıfıra yakın değerler insani açıdan daha düşük gelişmişlik seviyesini gösterirken, değerin bire yaklaşması insani gelişmişlik seviyesinin yüksekliğinin göstergesi. İGE sıralamasında yer alan ülkeler gelişmişlik düzeylerine göre üç sınıfa ayrılmaktadır; İGE değeri “0.0-0.499” arasındaki ülkeler “Düşük İnsani Gelişmişlik”, “0.500-0.799” arasında yer alan ülkeler “Orta İnsani Gelişmişlik” ve “0.800-1.0” değerleri arasında yer alan ülkeler de “Yüksek İnsani Gelişmişlik” kategorisinde bulunmaktadır.
İGE 2020 Sıralaması
Bu bağlamda İGE, diğer göstergelerde olduğu gibi siyaset üretenlerin, medyanın ve sivil toplum örgütlerinin dikkatlerini, sadece günlük ekonomik verilere değil, insani değerlere çeken anlamlı bir gösterge. İGİ, ekonomik büyüme yerine halkın ve onların yaşantılarının, bir ülkenin gelişmişliğinin ölçütü olması gerektiğini vurgulamak amacıyla tanımlanmakta. BMKP’nı yürüten kurum her yıl İGE verilerini temel alan bir İnsani Gelişim Raporu (İGR) (Human Development Report - HDR) hazırlamakta ve ülkeleri gelişmişlik düzeyine göre sıralamakta. Bu rapor ondan fazla dile çevriliyor ve her sene 100’den fazla ülkede yayımlanıyor. Örneğin, 2020 yılında ilk 5 ülke Norveç, İrlanda, İsviçre, Hong Kong ve İzlanda şeklinde sıralanıyor (https://en.wikipedia.org/wiki/List_of_countries_by_Human_Development_Index). Almanya’nın 6., İngiltere’nin 13. Olduğu bu listede Dünyanın en büyük ekonomisine sahip ABD ancak 17. Sırada yer bulabilmekte. Japonya 19., Fransa 26. sırada; Türkiye ise ancak 59. sırada yer bulabilmiş. Dünyanın ikinci büyük ekonomisi olan Çin ise 85. sırada. Ekonomik büyüklük, ekonomik gelişmişlik ve insani gelişmişlik çok farklı kavramlar!
Sıralamalarda anahtar sözcük: Sağlıklı VERİ toplama
İGE Modelinde parametrelerin ölçülebilir olması, yani veriye dayanması ve insani gelişmişlikle doğrudan ilişkisinin ortaya konması zorunlu. Çünkü bu sıralama ahlaki bir sıralama değil; sadece ve sadece somut veriye dayanan, uzun ve sağlıklı yaşam, bilgiye erişim ve kabul edilebilir bir yaşam standardı gibi üç temel parametreye dayanan bir sıralama. İnsani gelişme kavramı, kişi başı gelir hesaplarının ötesinde insan kaynaklarının gelişiminin, insanı insan yapan özgürlük, kişilik gibi unsurların ve insanın temel gereksinimlerine ulaşma düzeyinin değerlendirildiği; özetle kalkınma, refah, eğitim ve sağlığın bir arada ele alındığı bir kavram.
BM internet sitesinde modelini, her türlü eleştiriye açık biçimde, kamuoyu ile paylaşmakta. Kullandığı parametreler, modeli oluşturan denklemler, bu modelde kullandığı ülkelere ait tüm veri; bütün bunlar sitede mevcut. Model parametreleri ve katsayılarıyla oynamanıza bile izin veriyor. Sonunda siz kendi modelinizi oluşturabilir ve modelinize göre sıralamanızı yapabilirsiniz. Bu sıralamada Türkiye ya da başka bir ülke birinci de çıkabilir. Ancak, kalkınma, refah, eğitim ve sağlıkta ülkelerin gerçek durumlarını ne derece yansıtabilir; sorun burada.
Diğer Endeksler ve Türkiye
Ekonomik gelişmişlik, ekonomik büyüklük ve insani gelişmişlik yanında ülkeler hukuk, adalet, yolsuzluk, mutluluk, basın özgürlüğü, demokrasi gibi çok sayıda endekslere göre de sıralanmakta. Ne yazık ki Türkiye tüm endekslerde sınıfta kalıyor! Daha vahimi her yıl bu listelerde birkaç basamak geriliyor.
Bu köşede sık sık vurguladığımız gibi çözüm sadece ve sadece eğitimde; ahlaklı, vicdanlı, üretken, aydınlık nesiller, BİREY / YURTTAŞ yetiştirmekte. Genç Cumhuriyet bunu yaptı; elimizde güçlü / güvenilir / denenmiş / başarılı olmuş bir MODEL var zaten. Yine yaparız; GEREK ve YETER koşul Cumhuriyet’in Fabrika Ayarlarına dönmek!
